Το μεικτό χωριό Αμπελικού βρίσκεται 51χλμ δυτικά της Λευκωσίας και 19χλμ νοτιοδυτικά της Μόρφου, στο ανατολικό κατεχόμενο υπό τους τούρκους εισβολείς τμήμα της Τυλληρίας σε υψόμετρο 170μ.
Το χωριό είναι κτισμένο ανάμεσα σε δύο λόφους και διασχίζεται από μια κοιλάδα, η οποία ενώνεται βόρεια με την παράκτια πεδιάδα Ξερού, Καραβοστασίου και Ποταμού του Κάμπου. Νότια του χωριού βρίσκεται το δάσος Πάφου.
Το Αμπελικού συνδέεται στα βορειοανατολικά με το Καραβοστάσι καθώς και με τον παράλιο δρόμο Πύργου, Καραβοστασίου και Μόρφου και στα νοτιοδυτικά με τον κύριο δρόμο Ποταμού του Κάμπου, Κάμπου και Κύκκου.
Μετά την τουρκική εισβολή ένα μέρος του χωριού σήμερα είναι κατεχόμενο, ένα άλλο μικρό ευρίσκεται στην ουδέτερη ζώνη και το υπόλοιπο στην ελεύθερη Κύπρο.
Το όνομα Αμπελικού εικάζεται ότι το πήρε από το αμπέλι αν και οι κάτοικοι ασχολούνταν πολύ λίγο με την αμπελουργία.
Οι κάτοικοι καλλιεργούσαν σιτηρά, χαρουπιές, εσπεριδοειδή (λεμονιές και πορτοκαλιές).
Πριν την Εισβολή στο χωριό εκτρέφονταν 459 πρόβατα και 1.711 κατσίκες. Επίσης πολλοί κάτοικοι του χωριού εργάζονταν στο μεταλλείο της Κυπριακής Μεταλλευτικής Εταιρείας και τις μεταλλευτικές και άλλες εγκαταστάσεις στον Ξερό, που γειτνίαζαν.
Ο G. Jeffery στο βιβλίο του A Description of the Historic Monuments of Cyprus (1918) κατέγραψε τις ερειπωμένες εκκλησίες των αγίων Γεωργίου, Σεργίου και αρχαγγέλου Μιχαήλ κι ο R.Gunnis κάνει λόγο κι αυτός για ένα μη ενδιαφέρον μικρό χωριό, το οποίο όμως περιστοιχίζεται από μεγάλο αριθμό ρωμαϊκών τάφων.
Το 1960 κατοικούσαν στην κοινότητα αυτή 485 Τουρκοκύπριοι και 63 Ελληνοκύπριοι. Οι ελληνοκύπριοι όμως αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το χωριό μεταξύ 1963 και 1964 και την ίδια περίοδο μετακινήθηκαν τουρκοκύπριοι από τον Ξερό και το Καραβοστάσι (R. Patrick, Political Geography and the Cyprus Conflict 1963-1971). Έτσι το Αμπελικού και η Λεύκα που ευρίσκεται ανατολικά του χωριού, έγιναν τουρκοκυπριακοί θύλακοι. Το 1973 η κοινότητα αριθμούσε 613 κατοίκους.
Στα όρια της κοινότητας βρίσκεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου.
Αρχαιολογικός χώρος Αμπελικού
Το άμεσο συνοριακό περιβάλλον και η ευρύτερη περιοχή του χωριού Αμπελικού, από τη δυτική όχθη του ποταμού Άγιος Λιόντης μέχρι τα ψηλότερα κεντρικά σημεία της ανατολικής πλευράς του στενόμακρου βουνού με την ονομασία Αλέτρι, συνδέονται με δυο σημαντικούς προϊστορικούς αρχαιολογικούς χώρους, που χρονολογούνται διαδοχικά στις τελευταίες φάσεις της Χαλκολιθικής εποχής και της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και στους δυο αυτούς χώρους ερευνήθηκαν δοκιμαστικά σε πολύ μικρή κλίμακα από τον Πορφύριο Δίκαιο* το 1942 και το 1953.
Ο πρώτος αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στην τοποθεσία Άγιος Γεώργιος και γειτονεύει με τη βορειοανατολική άκρη του χωριού, που απέχει επτά περίπου χιλιόμετρα από το αρχαίο βασίλειο των Σόλων, στη βορειοδυτική παραλιακή περιοχή του νησιού. Πρόκειται για μικρό συνοικισμό γεωργο-κτηνοτρόφων, από τον οποίο οι δοκιμαστικές έρευνες έφεραν στο σως μόνο μια καταστρεμμένη κυκλική κατοικία, που η όλη αρχιτεκτονική κατασκευή και σύνθεσή της θυμίζει τις μονώροφες και μονοθάλαμες θολωτές χαλκολιθικές καλύβες της Ερήμης. Τα θεμέλια και το κάτω μέρος των κυκλικών τοιχωμάτων της ήταν κτισμένα από αργούς λίθους και χαλίκια σε έξι συνολικά στρώσεις και το υπόλοιπο μέρος υπολογίζεται ότι συμπλήρωναν πάσσαλοι, καλυμμένοι με πηλό και με ελαφρά εσωτερική απόκλιση, που σταδιακά σχημάτιζαν κανονικό θόλο. Τη θολωτή στέγη υποβάσταζε στερεός ξύλινος πάσσαλος, που στηριζόταν στο κεντρικό μέρος του γήινου δαπέδου. Στο βορειοδυτικό τμήμα του κυκλικού τοιχώματος υπήρχε μικρό άνοιγμα, πλάτους 0,54 μ., που, αναμφίβολα, αποτελούσε την είσοδο της κατοικίας.
Ανάμεσα στα κινητά ευρήματα πλεονάζουν τα κεραμικά όστρακα, που ανήκουν στα ερυθρά στιλπνά, στα ερυθρά με ερυθρή γραμμική διακόσμηση, στα ερυθρά με μελανή γραμμική διακόσμηση και στα λευκά ερυθροβαφή αγγεία, που αντιπροσωπεύουν τους χαρακτηριστικούς τύπους αγγειοπλαστικής της Χαλκολιθικής εποχής. Απότα λευκά ερυθροβαφή όστρακα έχει συμπληρωθεί ολόκληρο ένα, μοναδικό στο είδος του, τριποδικό κύπελλο, που μέχρι σήμερα ξεχωρίζει ακόμη ανάμεσα στ’ άλλα κεραμικά χαλκολιθικά εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου. Από τ’ άλλα κινητά μικροαντικείμενα αξιόλογα είναι ένα πήλινο καλούπι, που πιθανότατα χρησίμευε στην αποτύπωση και κατασκευή χάλκινων αξινών, ένας αμφίκυρτος λίθινος τριπτήρας κι ένας λίθινος χειρόμυλος με μία επίπεδη και μια κυρτή όψη.
Τα χρονολογικά όρια του υστεροχαλκολιθικού αυτού συνοικισμού στον Άγιο Γεώργιο τοποθετούνται μεταξύ του 3000 και του 2500 μ.Χ.
Ο δεύτερος αρχαιολογικός χώρος, που απέχει τέσσερα περίπου χιλιόμετρα από τα δυτικά σύνορα του πρώτου, επισημάνθηκε το 1942 από τον τότε διευθυντή της Ελληνικής Μεταλλευτικής Εταιρείας Κ. Μαγγλή, στη διάρκεια ερευνών για ανεύρεση μεταλλείου χαλκού στο Αλέτρι. Οι δοκιμαστικές ανασκαφικές έρευνες του Π. Δίκαιου, που ακολούθησαν, είχαν σαν αποτέλεσμα την αποκάλυψη μικρού τμήματος ενός άλλου συνοικισμού, μεταγενέστερου του πρώτου, που χρονολογείται από το 2000 μέχρι το 1900 π.Χ.
Παράλληλα με τα αμυδρά δείγματα οικιακών καταλοίπων, στο μικρό αυτό τμήμα του συνοικισμού αποκαλύφθηκαν ένα εργαστήριο αγγειοπλαστικής, εφοδιασμένο μ’ ένα πρωτόγονο φούρνο για το ψήσιμο των αγγείων, και ένα άλλο εργαστήριο για την επεξεργασία του χαλκού με αρκετή ποσότητα χάλκινης σκουριάς στο γήινο δάπεδό του. Εκτός από τα υπολείμματα της χάλκινης σκουριάς, στο εργαστήριο του χαλκού βρέθηκαν δυο καλούπια για την κατασκευή χάλκινων αξινών, το ένα πήλινο και τ’ άλλο λίθινο, και μια πήλινη χοάνη -χωνευτήρι- με χάλκινη σκουριά, ενσωματωμένη στα εσωτερικά τοιχώματα της. Η ανακάλυψη της εργαστηριακής αυτής εγκατάστασης ανάμεσα στ’ άλλα κατάλοιπα του συνοικισμού στο Αλέτρι αποτελεί αδιάσειστη μαρτυρία για την τέλεια γνώση της επεξεργασίας του χαλκού στην περιοχή αυτή της βορειοδυτικής Κύπρου σ’ ολόκληρη τη διάρκεια της τελευταίας φάσης της Πρώιμης εποχής του Χαλκού. Το πολύτιμο αυτό μέταλλο προφανέστατα προερχόταν από τα πλούσια χαλκωρυχεία της Σκουριώτισσας, που απέχουν μόνο εννέα χιλιόμετρα από το Αλέτρι και που πιθανό να προμήθευαν κι άλλους, άγνωστους μέχρι σήμερα, συνοικισμούς στην περιοχή των Σόλων, ίσως και αρχαιότερους από τους δυο μικρούς συνοικισμούς στην Αμπελικού.
*Χρησιμοποιήθηκαν εκτενή αποσπάσματα από τα λήμματα της Μεγάλης Κυπριακής Εγκυκλοπαίδειας 1981-1990, εκδόσεις Φιλόκυπρος, Λευκωσίας
ΚΟΙΝΟΤΑΡΧΗΣ ΑΜΠΕΛΙΚΟΥ:
ΧΡΙΣΤΟΦΗ ΧΡΙΣΤΟΦΗΣ