Το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα από την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς. Ο επαναπατρισμός της Ιστορίας
Της Μαρίας Παφίτη
Το ψηφιδωτό της Παναγίας Κανακαριάς έχει τεράστια σημασία, όχι μόνο για τον χριστιανικό κόσμο, αλλά για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης και πολιτιστική κληρονομιά, διότι είναι ένα από τα ελάχιστα έργα που διέφυγαν της εικονομαχίας (726-843 μ.Χ.).
Έπειτα από τέσσερρεις και πλέον δεκαετίες, το κλεμμένο ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα, το οποίο αποτελούσε μέρος της ψηφιδωτής σύνθεσης που κοσμούσε το ιερό βήμα της εκκλησίας Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη της Καρπασίας, επέστρεψε στη χώρα όπου ανήκει και αποκαλύφθηκε στα μάτια των νόμιμων ιδιοκτητών του για πρώτη φορά τη Δευτέρα, 23 Απριλίου 2018, σε επίσημη τελετή που πραγματοποιήθηκε στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου. Στη συνέχεια, το σπάραγμα του Αποστόλου Ανδρέα μεταφέρθηκε στο Βυζαντινό Μουσείο, όπου μπορούν πλέον να το θαυμάσουν Κύπριοι και ξένοι επισκέπτες. Με αφορμή τον επαναπατρισμό του παρόντος ψηφιδωτού, ανατρέχουμε στον παρελθόν, για να θυμηθούμε το χρονικό της κλοπής.
Ιστορία και σημασία του ψηφιδωτού
Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της εκκλησίας της Κανακαριάς έδειχνε την Παναγία ένθρονη να κρατά τον Χριστό, όχι ως βρέφος, αλλά ως μικρό αγόρι, πλαισιούμενη από ένα διάζωμα το οποίο παρουσίαζε πορτρέτα των Αποστόλων μέσα σε μετάλλια. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στον 6ον αιώνα μ.Χ. Συγκεκριμένα, ο Άγγλος Peter Megaw, ιστορικός Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής, που διετέλεσε διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου (1935-1960), εξέφρασε την άποψη ότι τα ψηφιδωτά της Κανακαριάς εκτελέστηκαν από Κύπριους καλλιτέχνες την περίοδο 526-530 μ.Χ.
Η πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς, καθώς και η συντήρηση του μνημείου πραγματοποιήθηκαν από τους A.H.S. «Peter» Megaw και E. J. W. Hawkins σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Harvard. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1970, έτος κατά το οποίο λήφθηκαν, επίσης, οι τελευταίες φωτογραφίες, που αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για την κατάσταση του ψηφιδωτού, αλλά και αδιάσειστες αποδείξεις για τη διεκδίκηση των σπαραγμάτων μετά τη σύλησή τους.
Το ψηφιδωτό της Παναγίας Κανακαριάς έχει τεράστια σημασία, όχι μόνο για τον χριστιανικό κόσμο, αλλά για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης και πολιτιστική κληρονομιά, διότι είναι ένα από τα ελάχιστα έργα που διέφυγαν της εικονομαχίας (726-843 μ.Χ.). Μαζί με το ψηφιδωτό της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι, της Μεταμόρφωσης του Χριστού στο Σινά και αυτά της Ραβέννας, προσφέρουν σημαντικές μαρτυρίες για την απεικόνιση των θείων προσώπων κατά τη Βυζαντινή Εποχή πριν από τον 8ον αιώνα.
Σύληση
Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, ορισμένοι κάτοικοι, συμπεριλαμβανομένου και του ιερέα που λειτουργούσε στην εκκλησία της Κανακαριάς, Πατέρα Αντώνιου Χριστοφόρου, παρέμειναν στο χωριό. Εκδιώχθηκαν, όμως, όλοι το 1976. Το 1979 υπήρξε μαρτυρία από Άγγλο επισκέπτη, σύμφωνα με την οποία τα ψηφιδωτά είχαν αφαιρεθεί από την αψίδα της βασιλικής της Κανακαριάς. Έπειτα από μερικά χρόνια, τα λεηλατημένα ψηφιδωτά άρχισαν να εμφανίζονται στην αγορά και, όχι πολύ αργότερα, αποκαλύφθηκε ότι ο άνθρωπος που οργάνωσε τη λεηλασία ήταν ο Τούρκος Aydin Dikmen (15.10.1937), ο οποίος ζούσε στο Μόναχο.
Σταδιακοί επαναπατρισμοί
1984: Τα πρώτα σπαράγματα του ψηφιδωτού της Κανακαριάς έφθασαν στην Κύπρο το 1984. Είχαν εντοπιστεί από τον Έλληνα έμπορο τέχνης Γιάννη Πετσόπουλο, όταν μαζί με τον Walter Hopps, διευθυντή της συλλογής Menil, επισκέφτηκαν τον Aydin Dikmen για να δουν τις τοιχογραφίες του Αγίου Θεμονιανού (που αγοράστηκαν από τη συλλογή Menil με ειδική συμφωνία κι επαναπατρίστηκαν στην Κύπρο το 2012). Τότε στάληκαν στην Κύπρο τέσσερα πορτρέτα αποστόλων, δύο εκ των οποίων, αυτά των Αγίων Βαρθολομαίου και Λουκά, ήταν αυθεντικά. Τα άλλα δύο, συμπεριλαμβανομένου του Αποστόλου Ανδρέα, αποδείχτηκε ότι ήταν αντίγραφα.
1991: Μετά τη δίκη της Ινδιανάπολης του 1989, η οποία έληξε νικηφόρα για την Εκκλησία και τη Δημοκρατία της Κύπρου κατά της Peg Goldberg, μας επιστράφηκαν τέσσερα ακόμη σπαράγματα. Έδειχναν το πάνω μέρος του σώματος του Χριστού, έναν αρχάγγελο και τους αποστόλους Ιάκωβο και Ματθαίο. H Peg Goldberg, που διατηρούσε γκαλερί στην Ινδιάνα, αγόρασε τα ψηφιδωτά μέσω του Ολλανδού αρχαιοκάπηλου Michel van Rijn για 1.080.000 δολάρια (350.000 δολάρια πήρε ο Dikmen και 650.000 δολάρια έλαβαν εξ ημίσεως ο van Rijn και ο Robert Fitzergald, δηλαδή ο άνθρωπος που σύστησε την Goldberg στον van Rijn). Στη συνέχεια η Goldberg τα προσέφερε για 20 εκατομμύρια δολάρια στο μουσείο J. Paul Getty στην Καλιφόρνια και τότε ακριβώς ήταν που έφτασαν οι πληροφορίες στην Κύπρο.
1997: Ο Michel van Rijn, που από μεγάλος αρχαιοκάπηλος άλλαξε κι έγινε τάχα πληροφοριοδότης, έδωσε στοιχεία για τον εντοπισμό και ανάκτηση του σπαράγματος που απεικονίζει τον Απόστολο Θαδδαίο.
2013: Το Εφετείο του Μονάχου αποφάσισε την επιστροφή στην Κύπρο 173 έργων τέχνης που βρίσκονταν στην κατοχή του Dikmen. Ανάμεσά τους ήταν και το ψηφιδωτό του Αποστόλου Θωμά.
2018: Το σημαντικότερο απ’ όλα τα πορτρέτα αποστόλων, λόγω της εξαιρετικής του εκτέλεσης και μοναδικότητας σε σχέση με τα υπόλοιπα, είναι αυτό του Αποστόλου Ανδρέα που επέστρεψε επίσημα στην Κύπρο στις 23 Απριλίου. Το 2014 ένας Ευρωπαίος συλλέκτης ζήτησε από την υπογράφουσα να μελετήσει τα έργα μιας συλλογής που είχε αγοράσει το 2010 από άλλη συλλέκτρια, τα στοιχεία της οποίας μας αποκάλυψε. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα. Ο συλλέκτης αρχικά ξαφνιάστηκε όταν άκουσε ότι το ψηφιδωτό ήταν κλεμμένο από την Κύπρο.
Ενώ είχε κάνει έλεγχο για την προέλευσή του, δεν το εντόπισε ούτε στην Ιντερπόλ, ούτε στο Art Loss Register. Στη συνέχεια, εφόσον αντιλήφθηκε ότι δεν θα μπορούσε να αποκτήσει νόμιμη κυριότητά του, συμφώνησε να το επιστρέψει στην Εκκλησία της Κύπρου έναντι συμβολικού ποσού προς αποζημίωση των εξόδων για την περίοδο που το είχε στην κατοχή του.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο συλλέκτης δεν αγόρασε το ψηφιδωτό ούτε από τον κλέφτη, ούτε από συνεργούς του τελευταίου. Μια επιστολή, ημερομηνίας 27 Αυγούστου 1991, που έστειλε ο έμπορος τέχνης και αρχαιοκάπηλος Bob Hecht στον Τούρκο δημοσιογράφο Φzgen Acar αποκαλύπτει ότι ο Aydin Dikmen είχε ήδη πωλήσει το ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα πριν από το 1991. Την αυθεντικότητα της επιστολής επιβεβαίωσε ο ίδιος ο Φzgen Acar, ο οποίος συνεχίζει να εργάζεται στην εφημερίδα Hurriyet.
Το συμβολικό ποσό της αποζημίωσης, συντήρησης, αλλά και μεταφοράς του ψηφιδωτού στην Κύπρο (σύνολο 64.000 ευρώ) πλήρωσαν εξ ημίσεως ο Δρ. Ανδρέας Πίττας και ο κος Ρόης Πογιατζής. Είναι ίσως μια από τις σπάνιες περιπτώσεις, αν όχι η μόνη, που η Κύπρος κατάφερε να ανακτήσει κλεμμένο έργο -και δη τόσο σημαντικό- με μηδενικό κόστος. Ούτε καν για τις νομικές υπηρεσίες δεν ξοδεύτηκαν χρήματα, αφού αυτές προσφέρθηκαν αφιλοκερδώς από τον δικηγόρο Μιχάλη Κορέλη.
Παρόλα τα παραπάνω υπήρξαν κάποιες φωνές αντίδρασης, οι οποίες αμφισβήτησαν τις κατευθείαν διαδικασίες που ακολουθήθηκαν, χωρίς να υπολογίζουν το ουσιαστικό αποτέλεσμα. Υπάρχει όμως και η άλλη άποψη, αυτή του δικηγόρου Thomas Kline, ο οποίος είναι ο άνθρωπος που κέρδισε τη δίκη της Ινδιανάπολης.
Σε πρόσφατο μήνυμά του μας είπε ότι «η ικανότητά σας να ανακτήσετε τον (Απόστολο) Ανδρέα για μια σεμνή πληρωμή ευγένειας πρέπει να αξιολογηθεί στο πλαίσιο της αποφυγής δικαστικών διαμαχών, οι οποίες εμπεριέχουν επίσης κινδύνους απώλειας». Είναι πράγματι σημαντικό να θυμόμαστε ότι έχουν περάσει πέραν των σαράντα χρόνων από τότε που κλάπηκαν τα ψηφιδωτά και ότι μερικά από αυτά έχουν αλλάξει χέρια αρκετές φορές, κάτι που σημαίνει ότι δεν έχουμε εγγυήσεις για την επιτυχή κατάληξη όλων των νομικών μαχών, πόσω μάλλον με ανύπαρκτο κόστος, σε περίπτωση που επιλέγουμε αυτόν τον τρόπο διεκδίκησης.
Αν είναι να καταλήξουμε σε συμβιβασμό, όπως έγινε και σε άλλες περιπτώσεις, ας είναι ο πιο ανώδυνος, τόσο σε χρόνο, όσο και σε κόστος. Οι μόνοι με τους οποίους δεν θα πρέπει να πρέπει να συμφωνήσουμε σε συμβιβασμό είναι οπωσδήποτε οι ίδιοι οι αρχαιοκάπηλοι και οι συγκεκαλυμμένοι συνεργοί τους, οι οποίοι δυστυχώς συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται.
Πηγή άρθρου: https://simerini.sigmalive.com/article/2018/5/6/o-epanapatrismos-tes-istorias/