Ἰουδαϊσμός

Εἰσήγηση στὴν Α΄ συνάντηση (29.09.2015) τοῦ Ἐπιμορφωτικοῦ Σεμιναρίου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μόρφου Δ΄ Ἀκαδημαϊκοῦ Ἔτους  (2015-2016)

Εἰσηγητής: Ἀρχιμανδρίτης Κυπριανός Μηλιδώνης

Πανιερώτατε,

ἰδιαίτερα οἱ θεολόγοι. Ἐνδεικτικά καί μόνον ἀναφέρω ὅτι ὁ ἰουδαϊσμός ἤδη ἀπό τό τέλος τοῦ α΄μ.Χ. αἰῶνα δέν διαθέτει ἱερατεῖο, ἀρχιερείς, ἱερείς καί λευίτες, οὔτε τελεῖ θυσίες ὁλοκαυτομάτων πού γνωρίζουμε ἀπό τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη.

Ἡ εἰσήγησή μου διαιρεῖται σέ δύο μέρη: Α΄ Τήν ἔκθεση τῶν βασικῶν ἀρχῶν – δογμάτων πίστεως πού πρεσβεύουν οἱ ἰουδαῖοι σήμερα καί Β΄ Τίς πεποιθήσεις ἐπί τῇ βάσει τῶν ὁποίων οἱ Ἑβραῖοι δέν ἀποδέχονται τόν Ἰησοῦ Χριστόν ὡς Μεσσία. Ἄν ὑπάρχει χρόνος θά παρουσιάσω συγκριτικά τήν ἑορτή τοῦ Πάσχα  ἡμῶν τῶν ὀρθοδόξων μέ τό Πάσχα τῶν Ἑβραίων καί τοῦτο ἐπειδή ἀρκετοί χριστιανοί ὀρθόδοξοι ὅταν ἀκοῦν Ἑβραϊκόν Πάσχα φαντάζονται κάτι ἀντίστοιχο μέ τό δικό μας Πάσχα, πρᾶγμα πού δέν εὐσταθεῖ.

Τόν ἰουδαϊσμό μέ βάση τή θρησκευτική διάρθρωση-ἱεραρχία, πού ἔχει σήμερα, θα μποροῦσε κάποιος νά τόν ἀποκαλέση Ραββινισμό, ἀφοῦ οἱ ραββῖνοι ἀπό σχολιαστές-ἑρμηνευτές τοῦ νόμου, πού περιέχεται στήν Παλαιά Διαθήκη, ἔγιναν ἡ θρησκευτική ἱεραρχία καί ἀντικατέστησαν τό ἱερατεῖο τοῦ βιβλικοῦ ἰουδαϊσμοῦ, τοῦ ἰουδαϊσμοῦ πού γνωρίζουμε ἀπό τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη.

Ἕνα ἄλλο χαρακτηριστικό στοιχεῖο τοῦ σύγχρονου ἰουδαϊσμοῦ, εἶναι ἡ διαίρεσή του σέ Askenazi ἰουδαϊσμό καί σέ Sfaradi ἰουδαϊσμό, δηλαδή σέ Ἑβραίους πού προέρχονται ἀπό τήν κεντρική καί ἀνατολική Εὐρώπη (Askenazi) καί σέ Ἐβραίους πού προέρχονται ἀπό τήν Ἰσπανία, τήν βόρεια Ἀφρική καί τή Μέση Ἀνατολή (Sfaradi). Ἡ διαίρεση αὐτή  πηγάζει ἀπό τίς διαφορετικές παραδόσεις καί τό διαφορετικό λατρευτικό τυπικό πού ἔχει ἡ κάθε ὁμάδα. Ὁ Sfaradi ἰουδαϊσμός χρησιμοποιεῖ κατά κύριο λόγο παραδόσεις καί τυπικές διατάξεις πού προέρχονται ἀπό τό λεγόμενο Βαβυλωνιακό Ταλμούδ ἐνῶ ὁ Askenazi ἰουδαϊσμός   χρησιμοποιεῖ παραδόσεις καί τυπικές διατάξεις πού προέρχονται ἀπό τό λεγόμενο Παλαιστινιακό Ταλμούδ. Οἱ δύο ἐκδοχές τοῦ Ταλμούδ διαμορφώθηκαν τήν ἐποχή τῆς μετοικεσίας μέρους τῶν ἑβραίων στή Βαβυλώνα τό 586 π. Χ. Οἱ δύο ὁμάδες ὁμοιάζουν ἀρκετά μέ τίς διάφορες χριστιανικές ὁμολογίες. Ἡ κάθε ὁμάδα ἔχει δικό της ἱερατεῖο. Στό Ἰσραήλ ὑπάρχουν δύο ἀρχιραββίνοι (Rav Rashile Israel) καί δύο ἀρχιραββινίες (Rabanut Rashitle israel), μία γιά κάθε ὁμάδα. Μερικοί ἱστορικοί, κυρίως ἑβραῖοι, ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ Askenazi ἑβραῖοι ἐθνολογικά εἶναι Κουζάροι ἤ Χαζάροι, φυλή που ζοῦσε στήν Κριμαία καί στίς ἀνα-τολικές ἀκτές τῆς Μαύρης Θάλασσας (Πρβλ. Shlomo Sand, Matai ve’ ekh humtza ha ’am hayehudi? , Resling 2008 καί στά ἑλληνικά: Πότε καί πῶς ἐπινοήθηκε ὁ Ἑβραϊκός Λαός, ἐκδόσεις Πανδώρα, 2012).

Ἐκτός ἀπό τήν πιό πάνω διαίρεση, ἡ ὁποία ἔχει φυλετική, θά ἔλεγα, προέλευση οἱ Ἑβραῖοι διαιροῦνται στίς ἑπόμενες τάσεις (ρεύματα, ὁμολογίες):

– Τόν ὀρθόδοξο Ἰουδαϊσμό, ὁ ὁποῖος εἶναι προσηλωμένος στίς ἀρχαῖες παραδόσεις.

– Τόν συντηρητικό Ἰουδαϊσμό, ὁ ὁποῖος εἶναι προσκολλημένος στούς παραδοσιακούς τύπους λατρείας.

– Τόν μεταρρυθμισμένο Ἰουδαϊσμό, ὁ ὁποῖος εἶναι προσαρμοσμένος στά πλαίσια τοῦ δυτικοῦ τρόπου ζωῆς. (Ἐμφανίστηκε κατά τον 19^ο αἰῶνα, ὅταν οἱ ἑβραῖοι ἄρχισαν νά ἐπηρεάζονται ἀπό τίς κοινωνίες τῶν εὐρωπαϊκῶν χωρῶν στίς ὁποῖες ζοῦσαν. Ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ἰουδαϊκή θρησκεία πρέπει νά ἐκσυγχρονιστεῖ καί ὅτι ὁ Νόμος δέν πρέπει νά ἑρμηνεύεται «ὡς κατάλογος περιορισμῶν, ἀλλά ὡς σύνολο γενικῶν προσανατολισμῶν, καί

– Τόν χασιδικό Ἰουδαϊσμό (Μυστικιστικός Ἰουδαϊσμός).

Γιά τόν Χασιδικό Ἰουδαϊσμό καί τίς ἀκρότητές του ὑπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, ἐδῶ ἀναφέρω ἐνδεικτικά μερικά μόνον ἔργα: Israёl Shahak, Jewish History, Jewish Religion: The Weight of Three Thoysand Years, Stylus Pyblishing, LLC, December 1994 ( = Ισραήλ Σαχάκ, Εβραϊκή Ιστορία, Το βάρος τριῶν χιλιάδων χρόνων, Ἐναλλακτικές ἐκδόσεις, Β΄ ἔκδοση 2009) 

Οἱ ἑβραῖοι σήμερα ἑρμηνεύουν τήν πίστη τους μέ πολλούς καί διαφορετικούς τρόπους, εἴτε ὡς αὐστηρά ὀρθόδοξη εἴτε ὡς ἀπόλυτα κοσμική

Οἱ Ραββῖνοι προέρχονται ἀπό τό κίνημα τῶν Φαρισαίων, καί ἀνέλαβαν την πνευματική και νομοθετική ἐξουσία τῶν Ἑβραίων μετά τήν καταστροφή του Δευτέρου Ναοῦ (τοῦ Σολομώντα) το 70 μ.Χ. καί τήν ἐξαφάνιση τοῦ ἱερατείου.  Λόγῳ τῶν νέων ἀναγκῶν τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ οἱ Ραββίνοι προσπάθησαν να ἐπανερμηνεύσουν τίς ἑβραϊκές ἔννοιες καί θρησκευτικές πρακτικές. Ἐκτός από κάποια μικρά κινήματα στό περιθώριο, ὅπως οἱ Kαραḯτες, ὁ Ραββινικός Ἰουδαϊσμός ἀποτέλεσε τήν κυρίαρχη μορφή τῆς ἑβραϊκῆς θρησκείας γιά σχεδόν 19 αἰῶνες, καί ἐξακολουθεῖ μέχρι σήμερα. Ὁ Ραββινικός Ἰουδαϊσμός παρήγαγε το Ταλμούδ, τό Mιντράς, τόν μυστικισμό τῆς Καμπάλα, καθώς καί τίς μεγάλες μορφές της.

Γενικά στοιχεῖα

Ὁ ἰουδαϊσμός εἶναι ἡ παραδοσιακή θρησκεία τῶν Ἐβραίων∙ ἀριθμεῖ 15 περίπου ἑκατομμύρια πιστῶν ἀνά τήν Ὑφήλιο∙ εἶναι ἡ πρώτη μονοθεϊστική θρησκεία και ἀποτελεῖ τό θεμέλιο τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τοῦ Μωαμεθανισμοῦ – Ἰσλαμισμοῦ∙ διαφέρει ἀπό τίς ὑπόλοιπες θρησκείες, ἐπειδή ἡ αὐθεντία της δέν ἀποδίδεται σέ κάποιο πρόσωπο, ἀλλά στίς Γραφές καί τίς παραδόσεις· Οἱ ἱστορικές του καταβολές ἀναζητοῦνται στούς χρόνους ἐμφανίσεως τοῦ ἐβραϊκοῦ λαοῦ στό προσκύνιο τῆς ἱστορίας καί τοποθετοῦνται ἀπό τήν πλειοψηφία τῶν μελετητῶν στό πρῶτο τέταρτο τῆς δεύτερης πρό Χριστού χιλιετίας, ἐνῶ μία ἄλλη ὁμάδα, πού ἀποτελεῖται κυρίως ἀπό ἑβραίους ἱστορικούς, τοποθετεῖ τήν ἐμφάνιση του μόλις στό δεύτερο ἥμισυ τῆς α΄ πρό Χριστοῦ χιλιετίας (πρβλ. Schlomo Sand ἔνθα ἀνωτέρω)∙ τόν ἱδρυτή του δέν τόν γνωρίζουμε∙ οἱ γνωστές προσωπικότητες τοῦ Ἀβραάμ καί τοῦ Μωυσῆ ἁπλά καθόρισαν τόν χαρακτήρα τῆς θρησκείας.

Βασικές διδασκαλίες.

Ὁ ἰουδαϊσμός διδάσκει τήν ὕπαρξη ἑνός μόνο Θεοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι:

1.Ἕνας καί Μοναδικός, καί μάλιστα Παντογνώστης.

Πρόκειται γιά τήν κυριότερη διδασκαλία τοῦ ἰουδαϊσμοῦ. Ὁ τονισμός τῆς μοναδικότητας τοῦ Θεοῦ ἀντιδιαστέλλει τόν ἰουδαϊσμό ἀπό τίς πολυθεϊστικές θρησκείες τοῦ περιβάλλοντος μέσα στό ὁποῖο ἐμφανίστηκε καί διαμορφώθηκε. Ὁ Ἕνας αὐτός Θεός εἶναι ὁ μόνος ἀληθινός, δηλαδή ὁ μόνος ὑπάρχων σέ ἀντίθεση μέ τούς ἄλλους Θεούς, οἱ ὁποῖοι θεωροῦνται ψευδείς, δηλαδή ἀνύπαρκτοι.

2. Θεός  Προσωπικός

Μέ τή φράση «Θεός προσωπικός» ἐννοούν ὅτι ὁ Θεός ταυτίζεται μέσῳ σχέσεων προσωπικών. Εἶναι ὁ Θεός τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ, τοῦ Ἰακώβ. Ὁ θεός δέν εἶναι μία ἀπρόσωπη ἀνώτερη δύναμη, ὅπως λένε μερικοί: «ναί, ἐγώ πιστεύω στό Θεό σάν μία ἀνώτερη δύναμη, ἀπρόσωπη», οὔτε μία ἀρχή ἡ ὁποία ἐξηγεῖ τόν κόσμο ὅπως δίδασκε ὀ ἀρχαῖος Ἑλληνισμός, οὔτε ὁ Νούς, ὁ σκεπτόμενος νούς μέ τόν ὁποῖο καί πάλιν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἀπό κάποια χρονική στιγμή καί μετά ταύτιζαν τόν Θεό, κάτι πού δυστυχῶς ἔπραξαν καί ἀρκετοί χριστιανοί, κυρίως αἱρετικοί, ἀκόμη καί στήν Πατερική περίοδο.

Οὔτε στήν Παλαιά Διαθήκη οὔτε στήν ἐβραϊκή ἀντίληψη περί Θεοῦ εἶναι νοητή (= δεκτή, ἀποδεκτή) ἡ ἔννοια τοῦ Θεοῦ μέ ἀναφορά στό νοῦ. Ὁ Θεός ταυτίζεται μόνο διά μέσου προσωπικῶν σχέσεων· εἶναι ὁ Θεός τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ, τοῦ Ἰακώβ. Αὐτό βέβαια δέν λέει τίποτε γιά τή φύση τοῦ Θεοῦ, ἀλλά λέγει ὅτι ὁ Θεός εἶναι πάντοτε σχετιζόμενος, δέν εἶναι μία μονάδα, δέν εἶναι ἕνα ἄτομο πού ἀπομονώνεται. Βρίσκεται πάντα σε προσωπική σχέση.

Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο αὐτοῦ τοῦ προσωπικοῦ χαρακτήρα τοῦ Θεοῦ εἶναι ὅτι ὁ Θεός τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὁ Θεός τῆς Βίβλου, δέν εἶναι μόνον αὐτός διαρκώς σέ σχέση προσωπική, ἀλλά καλεῖ ἐπίσης τόν ἄνθρωπο σέ ἐλεύθερη προσωπική σχέση, σ’ ἕνα τρόπο ὑπάρξεως σἄν τόν δικό Του. Ἐπομένως εἶναι Θεός ἐλεύθερων προσωπικῶν σχέσεων.

3. Θεός Παντοδύναμος

Ἡ πίστη τοῦ ἰουδαϊσμοῦ γιά τή παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ ἴδια μέ ἐκείνη τοῦ χριστιανισμοῦ. Ἡ παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι ἀπόλυτη ὅπως νομίζουν πολλοί, ἤ θά ἤθελαν κάποιοι γιά δικούς τους ἰδιοτελείς λόγους, ἀλλά σχετική: Περιορίζεται ἀπό τή φύση τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ, τόν χαρακτήρα του καί τή συλλειτουργία τῶν θείων ἰδιοτήτων Του πού δημιουργοῦν τήν τελειότητα Του, καί ἀπό ὅτιδήποτε, εἶναι λογικό καί μή αντιφατικό μέ τήν φύση ἤ τήν ὕπαρξή του. Γιά τίς ἀποκλείνουσες πεποιθήσεις κάποιων ἑβραίων ἀπὀ τήν ἰουδαϊκή πίστη περί τῆς παντοδυναμίας τοῦ Θεοῦ πρβλ. Χάνς Γιόνας (ἑβραῖος φιλόσοφος), Ἡ ἔννοια τοῦ Θεοῦ μετά τό Ἀουσβιτς. Μία ἀπό ἰουδαίων φωνή, ἐκδόσεις Ἀρμός 2001 καί Καθημερινή (ἐφημερίδα) 18. 11.2015: Ο Θεός μετά το Αουσβιτς κατά τον Χανς Γιόνας Του Σταύρου Ζουμπουλάκη. 

4. Θεός Δημιουργός και Κυβερνήτης του σύμπαντος Κόσμου.

Ὁ Θεός εἶναι ὁ δημιουργός τοῦ παντός· δημιούργησε το σύμπαν. Πρίν τή δημιουργία δέν ὑπῆρχε τίποτε. Ὁ κόσμος ἔχει ἀρχή, δημιουργήθηκε ἐκ τοῦ μηδενός. Ὁ Θεός προηγεῖται τοῦ κόσμου καί διακρίνεται ἀπό αὐτόν, εἶναι ἐντελῶς ἄλλος ἀπό αὐτόν. Γιά τόν ἴδιο λόγο ὁ Θεός εἶναι Κύριος τοῦ κόσμου. 

5. Θεός Πανάγαθος καί Ὑπερβατικός.

Τό ὄνομα Του εἶναι τό τετραγράμματο   ה ו ה י  (ΓΧΒΧ), πού στά ἑλληνικά ἀποδίδεται ὡς Γιαχβέ ἤ Ἰεχωβά.

6. Θεός, ὁ ὁποῖος ἀπαιτεῖ ἀπό τόν ἄνθρωπο ἀπόλυτη πίστη σ’ Αὐτόν

7. Δίκαιος Κριτής, μέ ἀγάπη ὅμως γιά τούς ἀνθρώπους.

8. Πρόσωπο μέ τό οποῖο ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά ἔχει διαλεκτική σχέση.

9. Ὁ κόσμος εἶναι «καλός λίαν» (=πολύ καλός).

Ὁ κόσμος ὡς δημιούργημα τοῦ Θεοῦ εἶναι καλός. Τό κακό εἶναι μία κατάσταση, στήν ὁποία περιέρχεται ὁ κόσμος ἀπό τήν κακή χρήση τῆς ἐλευθερίας τοῦ ανθρώπου. Ὁ ἴδιος ὁ κόσμος δέν εἶναι κάτι κακό. Χαρακτηριστικό τῆς ἀξίας του εἶναι ὅτι ὁ Θεός ἀναθέτει στόν ἄνθρωπο τήν ἀποστολή τοῦ φροντιστή καί φύλακά του.

10. Ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ πτώση του.

Ὁ ἄνθρωπος δημιουργεῖται ὡς μία ψυχοσωματική ἑνότητα∙ ὁ ἄνθρωπος εἶναι καί τά δύο αὐτά στοιχεῖα καί ὄχι μία ψυχή σέ ἕνα σῶμα πού τῆς εἶναι ξένο. Δημιουργήθηκε «κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωσιν» τοῦ Θεοῦ. Ὡς μέρος τοῦ κόσμου ὁ ἄνθρωπος ἐξαρτᾶται ἀπό τό Θεό, προικίζεται ὅμως μέ ἐλευθερία ἔναντι τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀπόπειρα αὐτοθεοποίησης τοῦ ἀνθρώπου ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τόν ἀποχωρισμό του ἀπό τό Θεό, τήν πηγή τῆς ζωῆς, καί κατ’ ἐπέκταση τό θάνατο.

11. Ὁ Θεός σώζει.

Μετά τή δημιουργία τοῦ κόσμου τό κύριο ἔργο τοῦ Θεοῦ συνίσταται στή σωτηρία του. Τό ἔργο αὐτό πραγματοποιεῖται μέ ἐκλογή ἑνός τμήματος τῆς ανθρωπότητας, τό ὁποῖο θά ζεῖ τέτοια ζωή, πού θά τό διατηρεῖ σέ κοινωνία μέ τό Θεό. Κύρια ἀρχή αὐτῆς τῆς ζωῆς εἶναι νά ἔχει Θεό του μόνο τόν ἴδιο καί νά τηρεῖ τίς ἐντολές Του. Τό τμῆμα αὐτό τῆς ἀνθρωπότητας εἶναι ὁ Ἰσραήλ, ὁ ὁποῖος γιά τόν λόγο αὐτόν ὀνομάζεται «λαός τοῦ Θεοῦ». Ὁ Θεός ἐκλέγει τόν Ἀβραάμ ὡς γενάρχη αὐτοῦ τοῦ λαοῦ· ἀνανεώνει τήν ἐκλογή μέσῳ τῶν ἄλλων πατριαρχῶν καί τελικά συνάπτει μ’ αὐτόν συμφωνία (διαθήκη) μέσῳ τοῦ Μωυςῆ στό Ὅρος Σινά.

12. Σωτηρία

Ἡ σωτηρία συμβαίνει στό τέλος τῆς ἱστορίας. Ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῆς Ἐξόδου ὑπάρχει μεταξύ τῶν ἰουδαίων ἡ προσδοκία  ἀνάδειξης τοῦ ἔθνους τους σέ πρότυπο καί ἡγήτορα τῆς ἀνθρωπότητας. Αὐτό θά συνέβαινε στήν τελική φάση τῆς ἱστορίας σέ μιά πορεία πού κινεῖται ἀπό τό παρελθόν πρός τό μέλλον. Ἡ ἰδέα αὐτή στούς προφῆτες πῆρε τή μορφή τῆς «Ἡμέρας τοῦ Γιαχβέ», δηλαδή τῆς ἐποχῆς πού οἱ ἐχθροί τοῦ Ἰσραήλ θά κατατροπώνονταν καί ἕνας βασιλιάς προερχόμενος ἀπό τόν οἶκο τοῦ Δαβίδ θά ἵδρυε μιά καινούργια βασιλεία. Ἀργότερα ὅμως, ἡ ἰδέα τῆς ἐθνικῆς ἀποκατάστασης ἀντικαθίσταται ἀπό ἐκείνη τῆς παγκόσμιας σωτηρίας τῶν δικαίων, πού θά προέλθει ἀπό κάποιο κεχρισμένο (= ἐκλεγμένο) ἀπό τό Θεό γι’αὐτόν τό σκοπό Μεσσία. Στή σωτηρία αὐτή συμπεριλαμβάνεται ἡ προσδοκία τῆς ἀνάστασης τῶν νεκρῶν.

Οἱ Μεσσιανικές ἀντιλήψεις τοῦ ἰουδαϊσμοῦ εἶναι ἀσαφείς· δέχεται ἄλλη ζωή, τονίζει ὄμως τήν παρούσα καί τή σημασία νά εἶναι (ἡ παρούσα ζωή) ἐνάρετη καί δίκαιη· πιστεύει σέ μιά ἄλλη ζωή ὅπου ὑπάρχει ἡ ἀνταμοιβή καί ἡ τιμωρία. Ἡ πίστη στή σωματική ἀνάσταση εἶναι ἀσαφής. Ἀσαφής εἶναι καί ἡ προσδοκία «τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ», μιάς μελλοντικῆς ἐποχῆς μέ κοινωνίες ἐνάρετες.

Κυρίως στή διάρκεια τοῦ Μεσαίωνα, καθώς καί στά νεότερα χρόνια, οἱ βασικές διδασκαλίες τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ διακλαδώθηκαν σέ διάφορες παραλλαγές, συχνά πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Ἡ Μετενσάρκωση (Gilgul Neshamot) λ.χ.  δέν εἶναι δόγμα τοῦ παραδοσιακοῦ Ἰουδαϊσμοῦ. Δέν ἀναφέρεται οὔτε στήν «ἑβραϊκή Βίβλο» (Tanakh), οὔτε στά κλασικά ραββινικά ἔργα  Mishnah καί Ταλμούδ, οὔτε στόν Mαϊμονίδη (Maimonides, 13 Ἀρχές τῆς Πίστεως). Στήν ἀκολουθία ὅμως τῆς ἡμέρας τοῦ ἐξιλασμοῦ (Γιόμ Κιπούρ) πού τελεῖται σέ συναγωγές ὀρθοδόξων ἑβραϊκῶν κοινοτήτων Ashkenazi (Ashkenazi καλοῦνται οἱ Ἑβραῖοι πού προέρχονται ἀπό τήν Γερμανία, τήν Πωλονία καί τήν ἀνατολική Εὐρώπη) γίνεται δέηση νά ἐπανορθώσει ὁ θεός δέκα ἀδέλφια τοῦ Ἰωσήφ ἔναντι τῶν δέκα μαρτύρων, οἱ ὁποῖοι θανατώθηκαν  ἀπό τούς ρωμαίους. Ὁ ἑβραϊκός μυστικισμός (Kabbalah ) διδάσκει τήν πίστη στή μετενσάρκωση (Gilgul Neshamot = κατά λέξη «κύκλος ψυχών», στον πληθυντικό gilgulim). Σήμερα ἡ μετενσάρκωση εἶναι κοινή πεποίθηση τοῦ σύγχρονου Χασιδικοῦ Ἰουδαϊσμoῦ (Hasidic Judaism).

Τά κείμενα τῆς καμπάλα συλλέχθηκαν μεταξύ τοῦ 5ου  και 13ου  αἰῶνα στήν Ἰσπανία καί τή Μέση Ἀνατολή. Πνευματικός πατέρας τῆς Καμπάλα εἶναι ὁ Ραββῖνος  Σιμόν Γιοχάϊ (Shimon) ὀ ὁποῖος κατέγραψε τά κείμενα τόν 2ο μ.Χ αἰῶνα στό ἔργο του Ζοχάρ. Ἡ Καμπάλα θεωρεῖται πολύ ἱερή καί διδάσκεται μόνο σέ Ἑβραίους μελετητές τοῦ Ταλμούδ καί μάλιστα ὅταν ἔχουν περάσει τό 40^ο ἔτος τῆς ἠλικίας τους καί ἔχουν ζήσει ἀγνή ζωή.

Τά ἱερά κείμενα τοῦ ἰουδαϊσμοῦ

Τό κύριο ἱερό κείμενο τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ εἶναι ἡ Ἑβραϊκή Βίβλος. Αὐτή κατά τούς Ἰουδαίους ἀποτελεῖται ἀπό 24 ἐπιμέρους βιβλία πού συγκεντρώθηκαν ὁριστικά τό 90 μ.Χ. Τά βιβλία αὐτά διαιροῦνται σέ τρεῖς ὁμάδες:

1. Τήν Πεντάτευχο ἤ Τορά (= διδασκαλία ἤ νόμος, ἐπειδή περιέχει τό νόμο πού ἔδωσε ὁ  Θεός στό Μωυσῆ).

2. Τούς Προφῆτες καί  

3. Τά Ἁγιόγραφα.

Δεύτερο σέ σπουδαιότητα ἱερό κείμενο εἶναι τό Ταλμούδ (βαβυλωνιακό καί παλαιστινιακό), τό ὁποῖο συντάχθηκε τόν 5^ο  μέ 6^ο  αἰ. μ.Χ. καί ἀποτελεῖ ἐκτετα-μένο ὑπόμνημα τῆς Μισνά (Mishna). Ἡ Μισνά συντάχθηκε τό 2^ο  μ.Χ. αἰ. καί ἀφορᾶ τή λατρεία, τίς ἑορτές, τίς σχέσεις τῶν φύλων, τό ἀστικό καί ποινικό δίκαιο κ.ο.κ. Τό Ταλμούδ ἔδωσε στόν παραδοσιακό Ἰουδαϊσμό τή συγκεκριμένη μορφή πού ἔχει οὐσιαστικά ὡς σήμερα.

Σύμβολα

Τά βασικότερα ὁρατά σύμβολα τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ εἶναι

–  Ἡ Ἑπτάφωτη Λυχνία (Μενόρα) 

–  Το  Ἄστρο τοῦ Δαβίδ (Μαγκέν Νταβίντ) καί

–   Ἡ Μεζούζα

Ἡμικυλινδρικό μικρό κουτί, μέσα στό ὁποῖο τοποθετεῖται τεμάχιο περγαμηνῆς πάνω στό ὁποῖο εἶναι  ἐγχάρακτοι οἱ στῖχοι 6:4-9 καί 11:13-21τοῦ Δευτερονομίου, καί ἀναρτᾶται λοξά στή δεξιά πλευρά τοῦ παραστάτη κάθε εἰσόδου (πύλη ἤ θύρα) γιά νά ὑπενθυμίζει τήν πανταχοῦ παρουσία τοῦ Θεοῦ. Τό κουτί ἔχει σχισμή διά τῆς ὁποίας ὁρᾶται ἡ λέξη Παντοδύναμος (Shaddai), ἡ ὁποία εἶναι ἐγχάρακτη στήν πίσω πλευρά τῆς περγαμηνῆς. Οἱ εὐσεβείς ἰουδαῖοι συνήθως προσκυνοῦν τήν μεζούζα εἰσερχόμενοι καί ἐξερχόμενοι.

–   Τό πομπῶδες καί συνήθως ἀπό γούννα πηλήκιο (καμπέλο) πού φέρουν οἱ γνωστοί σ’ ἐμᾶς ὡς Ραββῖνοι καί τό ἁπλό σκουφάκι πού φέρουν οἱ πλεῖστοι τῶν ἑβραίων συμβολίζουν τήν ἀποδοχή τοῦ θείου Νόμου καί τήν ὑποταγή τους σ’ Αὐτόν.

Ἑορτές

Οἱ ἑορτές τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ διαιροῦνται σέ ἑβδομαδιαῖες καί ἐτήσιες. Τό Σάββατο εἶναι ἡμέρα ἀνάπαυσης καί λατρείας. Τὀ βράδυ τῆς Παρασκευῆς, μετά τήν ἐπιστροφή ἀπό τήν Συναγωγή, στά σπίτια γίνεται εἰδική οἰκογενειακή θρησκευτική τελετή, ἡ ὁποία περιλαμβάνει προσευχή, εὐλογία ἄρτου και οἴνου, καί παράθεση δείπνου. Τό τυπικό προβλέπει συμμετοχή στίς ἀκολουθίες πού τελοῦνται στή Συναγωγή καί ἀποφυγή ἐργασίας καί ταξιδιῶν.

Στίς ἐτήσιες ἑορτές ἀνήκουν

–  Ἡ ἀρχή τοῦ νέου ἔτους (Ρος Χασιανά, Rosh Hashana).

Ἡ ἑορτή διαρκεῖ  δέκα μέρες καί θεωρεῖται περίοδος περισυλλογῆς, περίσκεψης, αὐτοελέγχου καί μετάνοιας,

–  Ἡ ἠμέρα τῆς ἐξιλέωσης (Γιόμ Κιπούρ).

 Ἡ ἐν λόγω ἑορτή ἑορτάζεται δέκα μέρες μετά ἀπό τήν ἑορτή τῆς πρωτοχρονιᾶς καί διανύεται μέ νηστεία, προσευχή γιά εὔνοια ἀπό τό Θεό καί συμμετοχή στήν ἀκολουθία στή συναγωγή

–  Ἡ ἑορτή τῆς Σκηνοπηγίας (Σουκώτ).

Ἡ ἑορτή εἶναι ὀκταήμερη καί ἑορτάζεται εἰς ἀνάμνηση τῆς ἐξόδου ἀπό τήν Αἴγυπτο, ὅταν οἰ Ἑβραίοι ἦταν ὑποχρεωμένοι νά ζοῦν σέ σκηνές (σουκώτ). Ἡ ἑορτή ἀρχίζει τήν 15^η  μέρα τοῦ πρώτου μήνα. (Ὁ πρῶτος μήνας τοῦ ἰουδαϊκοῦ ἡμερολογίου ἀντιστοιχεῖ μέ τόν μήνα Σεπτέμβριο). Κατά τή διάρκεια τῆς ἑορτῆς κατασκευάζονται ὁμοιώματα σκηνῶν καί διακοσμοῦνται μέ λουλούδια καί καρπούς,

 –  Τό κλείσιμο (= ὁλοκλήρωση) τῆς Πεντατεύχου (Τορά).

Τήν ἡμέρα αὐτή διαβάζονται οἱ τελευταίοι στίχοι ἀπό τήν Πεντάτευχο καί τό βιβλίο γυρίζει στήν ἀρχή γιά τήν ἐτήσια ἀνάγνωσή του . Τό βιβλίο τῆς Πεντατεύχου περιφέρεται σέ λιτανεία ἐντός τῆς Συναγωγῆς. Ἡ ἑορτή τελεῖται τήν 23^η  μέρα τοῦ πρώτου μήνα,

 – Ἡ ἑορτή τῶν ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ τοῦ Σολομώντα (Χανουκά).

Ὀνομάζεται καί ἑορτή τῶν φώτων καί ἑορτάζεται λίγο πρίν ἀπό τα Χριστούγεννα. Τελεῖται σέ ἀνάμνηση τῆς ἀνανέωσης τῆς λατρείας στόν ναό τοῦ Σολομώντα στά Ἱεροσόλυμα μετά τήν ἀπελευθέρωσή τους, κατόπιν ἐξεγέρσεως τόν δεύτερο αἰῶνα π.Χ., ἀπό τους Σελευκίδες, διαδόχους τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, οἱ ὁποῖοι κυβερνοῦσαν τή Συρία καί τήν Παλαιστίνη καί προσπάθησαν νά ἐξαναγκάσουν τούς Ἑβραίους νά ἐγκαταλείψουν τή πατρώα πίστη τους. Ἡ ἑορτή διαρκεῖ ὀκτώ μέρες. Στή διάρκεια τῶν ὀκτώ ἡμερῶν τελοῦνται εἰδικές ἀκολουθίες στίς συναγωγές καἰ ἀνάπτονται ὀκτώ λαμπάδες, μία γιά κάθε ἡμέρα. Ἡ ἑορτή εἶναι ἑορτή χαρᾶς καί ἀνταλλάσσονται δῶρα.

– Ἡ ἑορτή τῆς διάσωσης τῶν Ἑβραίων στά χρόνια τῆς βαβυλώνιας αἰχμαλωσίας ἀπό τήν Ἐσθήρ, ἰουδαία σύζυγο τοῦ βασιλιά τῆς Βαβυλώνας (Πουρίμ)Στίς συναγωγές διαβάζεται τό βιβλίο τῆς Ἐσθήρ. Ἡ ἑορτή ἔχει χαρμόσυνο περιεχόμενο καί θυμίζει μέ τίς μάσκες καί τίς ἀλλόκοτες ἐνδυμασίες τά καρναβάλια μέ τά ὀποῖα συμπίπτει καί χρονικά,

– Τό Πάσχα (Πέσαχ).

Ἡ ἑορτή τελεῖται τήν ἄνοιξη σέ ἀνάμνηση τῆς ἐξόδου ἀπό τήν Αἴγυπτο καί προηγεῖται τοῦ χριστιανικοῦ ὀρθοδόξου Πάσχα ἀπό μία μέχρι ἑπτά ἡμέρες. Κατά τήν διάρκεια τῆς ἐορτῆς, ἡ ὁποία διαρκεῖ ὀκτώ ἡμέρες, οἰ Ἑβραίοι τρῶνε ἄζυμο ψωμί (ματσότ) σέ ἀνάμνηση τῶν κακουχιῶν τῶν προγόνων τους. Ἡ ἑορτή σήμερα δίνει τήν εὐκαιρία γιά προσευχή σέ ὅσους εἶναι ἀκόμα ὑπόδουλοι.

– Ἡ ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς (Σιαβουώτ, Shavuot ).

Ἑορτάζεται πενήντα μέρες μετά τήν ἑορτή τοῦ Πάσχα. Ἀρχικά ἦταν ἡ ἑορτή ἐπί τῇ συγκομιδῇ τοῦ κριθαριοῦ, βασικοῦ προϊόντος γιά τήν ἐπιβίωση τοῦ ἀνθρώπου τότε ἀλλά καί σήμερα. Ἀργότερα, ἔγινε  ἑορτή σε ἀνάμνηση τῆς παράδοσης τοῦ Νόμου στόν Μωυσῆ. Στίς συναγωγές διαβάζεται τήν ἡμέρα αὐτή τό βιβλίο τῆς Ρούθ. Σέ ορισμένες συναγωγές κατά τήν ἀκολουθία τῆς ἡμέρας αὐτῆς γίνεται ἠ παρουσίαση τῶν παιδιῶν, τά ὁποῖα μέ τήν καθοδήγηση τῶν ραββίνων ἀποπεράτωσαν τίς σπουδές τους περί τήν πίστη, καί τά ὁποῖα  δηλώνουν τήν ἀφοσίωσή τους στό Θεό καί τήν πρόθεσή τους νά ζήσουν σύμφωνα μέ τό νόμο Του.

Τόποι Λατρείας

Οἱ τόποι λατρείας τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ εἶναι πρώτιστα ὁ Ναός, τόν ὁποῖον ἔκτισε τό πρῶτον ὁ Σολομών στά Ἱεροσόλυμα, καί ὁ ὁποῖος καταστράφηκε ὁριστικά τό 70 μ. Χ. ἀπό τό ρωμαῖο στρατηγό Τῖτο, καί ἡ Συναγωγή. Ἡ συναγωγή εἶναι αἴθουσα προσευχῆς, μελέτης καί σύναξης, στήν ὁποία ὑπάρχουν:

–  Ἡ Κιβωτός (Ἀαρόν Χακόντες, Aaron Hakondesh)

Ἡ Κιβωτός εἶναι κιβώτιο σταθερά τοποθετημένο πάνω στόν τοῖχο τῆς συναγωγῆς, ὁ ὁποῖος βλέπει πρός τήν Ἱερουσαλήμ, καί κλείνει μέ βῆλο (κουρτίνα) ἤ πόρτα. Ἡ Κιβωτός περιέχει τούς Κυλίνδρους τῆς Βίβλου (Τανάχ),

–  Τό Μπιμά (Βῆμα)

Τό μπιμά βρίσκεται μπροστά ἀπό τήν Κιβωτό καί ἀποτελεῖται ἀπό ἕνα ὑπερυψωμένο βάθρο καί μία ἕδρα ἀνάγνωσης, μελέτης (ἀνάλογο, ἀντίστοιχο τοῦ ἄμβωνα στό χριστιανικό ναό) ἀπ’ ὅπου ἀναγινώσκονται τά ἱερά κείμενα. Τό Βῆμα (Μπιμά) βλέπει πρός τήν Κιβωτό καθώς ἐπίσης καί πρός τήν Ἱερουσαλήμ, καί

– Τά καθίσματα, τά ὁποῖα εἶναι τοποθετημένα κατά παράταξη, σέ εὐθεία ἤ πεταλοειδή γραμμή, ἀνάλογα μέ τό ἀρχιτεκτονικό σχῆμα τῆς συναγωγῆς καί στραμμένα πρός τήν Κιβωτό.

Ἡ συναγωγή ἐμφανίστηκε μετά την καταστροφή τοῦ πρώτου ναοῦ τό 586 π.Χ. Ὡς λατρευτικός χῶρος ὅμως, ἀναπτύχθηκε μετά τήν καταστροφή τοῦ δεύτερου ναού τοῦ Σολομώντα τό 70 μ.Χ.  Ἡ λατρεία συνίσταται ἀπό τρεῖς βασικές ἀκολουθίες πού γίνονται καθημερινά τό πρωί, τό ἀπόγευμα καί τό βράδυ.

Στά τελούμενα στή συναγωγή ὑπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ Μεταρρυθμισμένων καί Ὀρθοδόξων Ἰουδαίων· στίς συναγωγές τῶν ὀρθοδόξων ἰουδαίων λ. χ. ὁ ρόλος τῶν γυναικῶν εἶναι περιορισμένος· ὑπάρχει μάλιστα γυναικωνίτης ἤ κάποιος ἀπομονωμένος χῶρος, ὅπου παραμένουν κατά τή διάρκεια τῆς λατρείας. Στίς Μεταρρυθμισμένες συναγωγές οἱ γυναῖκες ὄχι μόνο κάθονται μαζί μέ ὁλους τούς πιστούς ἀλλά ἔχουν καί ἐνεργητικότερο ρόλο, ὁ ὁποῖος σε κάποι-ες περιπτώσεις φθάνει καί στή χειροτονία τους σέ ραββίνους. Ἄλλη διαφορά εἶ-ναι ἡ κάλυψη τῆς κεφαλής μέ καπέλο ἤ ἕνα μικρό στρογγυλό σκοῦφο γιά τούς ἄνδρες καί διάφορα καλύμματα γιά τίς γυναῖκες. Στίς Μεταρρυθμισμένες αὐτό δέν εἶναι ὑποχρεωτικό.       

Λατρεία

Τό ἰουδαϊκό τυπικό λατρείας προβλέπει τρεῖς καθημερινές ἀκολουθίες (πρωί, ἀπόγευμα, βράδυ). Οἱ ἀκολουθίες περιλαμβάνουν ἀνάγνωση κειμένων ἀπό τήν Πεντάτευχο (Τορά), τούς ψαλμούς, προσευχή καί κήρυγμα. Οἱ ἀκολουθίες τοῦ Σαββάτου καί τῶν ἑορτῶν εἶναι μακροσκελέστερες ἀπό ἐκεῖνες τῶν καθημερινῶν. Μέ τόν ὅρο «προσευχή» ἐννοεῖται τό τμῆμα ἐκεῖνο τῆς ἀκολουθίας, τό ὁποῖο περιλαμβάνει δεήσεις καί αἰτήματα (κάτι ἀνάλογο τῶν εἰρηνικῶν, τῆς ἐκτενοῦς καί τῶν πληρωτικῶν τῶν δικῶν μας ἀκολουθιῶν) πρός τόν Θεό, καί τό ὀποῖο λέγεται ἀντιφωνικά μεταξύ τοῦ ραββίνου καί τοῦ ἐκκλησιάσματος.

 Οἱ ραββῖνοι, οἱ ὁποῖοι προΐστανται τῆς λατρείας, ὅπως καί τῆς κοινότητας γενικά, δέν εἶναι ἱερείς, ἀλλά θρησκευτικοί διδάσκαλοι.

Τό ἰουδαϊκόν ἔτος

Τό ἰουδαϊκόν ἔτος εἶναι σεληνιακό καί ἀρχίζει στό τέλος Σεπτεμβρίου ἤ ἀρχές Ὀκτωβρίου μέ τή γιορτή τοῦ Νέου Ἔτους. Μετά ἀπό δέκα μέρες ἀκολουθεῖ ἡ Ἡμέρα τῆς Ἐξιλέωσης, ἀφιερωμένη στή μετάνοια. Μετά ἀπό πέντε μέρες ἀκολουθεῖ ἡ γιορτή τῆς Σκηνοπηγίας σέ ἀνάμνηση τῆς περιπλάνησης στήν ἔρημο ἐπί 40 χρόνια πρίν ἐγκατασταθοῦν στή γῆ Χαναάν, τή γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Δύο μήνες περίπου αργότερα γιορτάζεται ἡ Χανουκά, σέ ἀνάμνηση της νίκης κατά τῶν Σελευκιδῶν, το 2ο  π.Χ. αι. Κατά τίς ἀρχές τῆς ἄνοιξης γιορτάζεται ἡ Πουρίμ σέ ἀνάμνηση τῶν γεγονότων τοῦ βιβλίου τῆς Ἐσθήρ. Κατά τό μήνα Νισάν (μεταξύ Μαρτίου καί Ἀπριλίου) γιορτάζεται τό Πάσχα (Πέσαχ = διάβαση), δηλαδή ἡ ἔξοδος ἀπό τήν Αἴγυπτο. Ἑπτά ἑβδομάδες μετά τή δεύτερη μέρα τοῦ Πάσχα γιορτάζεται ἡ Πεντηκοστή σέ ἀνάμνηση τῆς ἀποκάλυψης τοῦ Θεοῦ στό ὄρος Σινά. Πέντε έβδομάδες περίπου μετά τήν Πεντηκοστή τηρεῖται πένθος διάρκειας τριῶν ἑβδομάδων σέ ἀνάμνηση τῆς καταστροφής τοῦ ναοῦ τοῦ Σολομώντα.

Ἡ ἀπαγόρευση τῆς ἐργασίας τό Σάββατο

«Ἄν κάποιος χτίζει το Σάββατο, πόσο πρέπει νά χτίσει γιά νά θεωρηθεῖ ὅτι ὑπέχει εὐθύνη; Ἄν χτίζει, ἔστω καί ἐλάχιστα, ἄν σμιλεύει τήν πέτρα, χτυπά μέ σφυρί ἤ μέ πελέκι ἤ ἀνοίγει μιά τρύπα, ὁσοδήποτε λίγο κι ἄν κάνει ὁτιδήποτε ἀπ’ αὐτά, ὐπέχει εὐθύνη. Αὐτός εἶναι ὁ γενικός κανόνας: ὅποιος κάνει τό Σάββατο δουλειά πού ἐπιφέρει κάποιο μόνιμο ἀποτέλεσμα, ὑπέχει εὐθύνη»(Ἀπό τή συλλογή κειμένων τῆς Μισνά τοῦ Isidore Fishman, Gateway to Mishnah, London 1956, σ. 52).

ΙΟΥΔΑΪΚΑ ΕΘΙΜΑ

Περιτομή

Στήν Παλαιά Διαθήκη, ὁ Θεός ζητᾶ ἀπό τόν Ἀβραάμ νά περιτμηθεῖ καί νά περιτμήσει τούς ἀπογόνους καί τούς δούλους του ὡς ἀπόδειξη τῆς συμφωνίας πού συνάπτει ὁ Θεός μέ τόν Ἰσραήλ. Ἔτσι, ὀκτώ μέρες μετά τή γέννησή τους, ὅλα τά ἀγόρια ὑποβάλλονται σέ περιτομή. Ἡ περιτομή γιορτάζεται τελετουργικά μέ ἕνα ἑορταστικό γεῦμα.

 Ταφή

Ὁ ἑβραίος νεκρός πρέπει νά θάβεται τό συντομότερο δυνατό μετά τό θάνατό του. Τό σῶμα τοῦ νεκροῦ πρέπει νά εἶναι ντυμένο στά λευκά. Ἡ ταρίχευση και ἡ ἀποτέφρωση τῶν νεκρῶν ἀπαγορεύονται. Σύμφωνα μέ τούς ἑβραίους, τό σῶμα πρέπει νά μένει μέσα στή γῆ.

Καθαρές και ακάθαρτες τροφές

–  Καθαρές τροφές (kosher): Εἶναι οἱ τροφές πού προέρχονται ἀπό βοοειδῆ,
    αἰγοπρόβατα καί ἐλάφια

–  Ἀκάθαρτες τροφές: Εἶναι τό χοιρινό κρέας, τό φιλέτο, τά μαλάκια, τά ὀστρακοειδῆ καί τά τηγανητά

–  Ἀπαγορευμένος συνδυασμός: κρέας μέ τυρί

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

– The Encyclopedia of the Jewish Religion, Edited by Dr. R. J. Zwi Werblowsky and Dr. Geoffrey Wigoder, Massada press Ltd, Jerusalem- Tel Aviv, 1967

– Jewish Quarterly Review 105:3, 2015: η ραββινική παράδοση δέν εἶναι ἀπό το Σινά)

–  Μεγάλη θεματική ἐγκυκλοπαίδεια Larousse, Τόμος 9

–  Ἐγκυκλοπαίδεια Δομή, Τόμος 12

–  Λῆμμα: Ἡ θρησκεία του Ἰσραήλ ἐν: Ἐτσικλοπέντια Μικραḯτ (= Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Βίβλου), Τόμ. Β΄, ἐκδόσεις Μπιάλικ, 1965 (στά ἑβραϊκά)

–  Λῆμμα: Ἰουδαϊσμός ἐν: Οἱ Θρησκεῖες, Ἐκπαιδευτική Ἐγκυκλοπαίδεια, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν, Τόμος 27, 1999

 –  Βασιλείου Μ. Βέλλα, Ἑβραϊκή Ἀρχαιολογία, ἐπιμελείᾳ Βαρνάβα Δ. Τζωρτζάτου Μητροπολίτου Κίτρους, Ἐκδόσεις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1980

–  Emil SchṺrer, The History of the jewish people in the Age of Jesus Christ (175 B.C. – A.D. 135), Vol. I and vol. II, Revised by Geza Vermes and Fergus Millar and edited by Pamela Vermes, Edinburgh 1973and 1979 respectivly

– Henry W. Soltau,The Holy Vessels and furniture of the Tabernacle, Kregel Publications, Grand Rapids, Michigan 49501, USA, Reprinted 1975

–  Frédéric Manns, Jewish Prayer in the time of Jesus, Franciscan Printing Press, Jerusalem, 1994, Reprinted 2001

–  Χα ΡαβΙ.Μ. Λάου, Γιαχαντούτ, Χαλαχάλ εμαασσέ, Τβαρίμ Σσεμπεαλπέ(= Ἰουδαϊσμός θεωρία καί πράξις προφορική παράδοση), ἐκδόσεις: Modan Publishing House Ltd, Israel 1998 (στάἑβραϊκά)

–  Περί Πίστεως, Διαλογισμοί περί τῆς ἐννοίας τῆς Πίστεως καί τῆς ἱστορίας της κατά τήν ἰουδαϊκήν παράδοση, τῶν: Μoshe Halbertal, David Kurzweil καί Avi Sagi, ἐκδόσεις: Κέτερ, Ἰσραήλ 2005 (στά ἑβραϊκά)

–    Shlomo Sand, Matai ve’ekh humtza ha’am hayehudi? , Resling 2008 καί στά ἑλληνικά: Πότε καί πῶς ἐπινοήθηκε ὁ Ἑβραϊκός Λαός, ἐκδόσεις Πανδώρα, 2012)

–    Israёl Shahak, Jewish History, Jewish Religion: The Weight of Three Thoysand Years, Stylus Pyblishing, LLC, December 1994 (= Ισραήλ Σαχάκ, Ἑβραϊκή Ἱστορία, Τόβάρος τριῶν χιλιάδων χρόνων, Ἐναλλακτικές ἐκδόσεις, Β΄ ἔκδ. 2009)

–    Χριστιανισμός και Θρησκεύματα, Β΄ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα.

–    Α. Μιχαηλίδης, «Ἰουδαϊσμός», Θρησκειολογικό Λεξικό, Αθήνα 2000, σ. 280-288.

–    Kessler, Edward. Τι πιστεύουν οι Εβραίοι; / Edward Kessler· μετάφραση Νίκος Κουφάκης · επιμέλεια σειράς TonnyMorris. – 1η έκδ. – Αθήνα : Ορφέας, 2007. – 135σ. 20×13εκ.

– (Τι Πιστεύουμε) Γλώσσα πρωτοτύπου: αγγλικά Τίτλος πρωτοτύπου: What DoJews Believe?  ISBN978-960-89162-8-9 (Σκληρό εξώφυλλο) [Κυκλοφορεί]

–    Google

–   Wikipedia

–   www.myriobiblos.gr

–   http://2lyk-peir-athin.att.sch.gr/portal/religion/texts/B_Judaism.pdf

–   http://paremvasi.ntua.gr/keimena/anatoli/israel_2.htm

–   http://www.youtube.com/watch? v=s1I6d0 OTSOA ( Hatikva= ἐλπίδα∙ ὁ ἐθνικός ύμνος
    των Εβραίων)

–   http://www.youtube.com/watch? v=lFnWTz-7I0E (Ἀπεικόνιση τοῦ Ναοῡ τοῦ Σολομώντα)

–   http://www.youtube.com/watch? v=W69CYkOTdng (Τορά)

–   http://www.youtube.com/watch? v=NiyoPh9RoPU (Ἑβραῖοι στό Τεῖχος τῶν Δακρύων)

–   http://www.youtube.com/watch?v=5gYf2IFC-X0 (Μελωδία τοῦ Ἑβραϊκοῦ Πάσχα)

–   www.religionfacts.com)

–   http://redskywarning.blogspot.gr/2012/11/50.html (ρατσισμός και φυλετισμός τῶν
     ἑβραίων )